Алексей Спиридонович Бродников (26.02.1917 – 25.06.1998) – поэт, прозаик. СӨ оскуолаларын үтүөлээх учуутала. Аҕа дойдуну көмүскүүр Улуу сэрии кыттыылааҕа. 1965 сылтан ССРС Суруйааччыларын Сойууһун чилиэнэ.

Ветераннар

Кыайыы отут биэс сылыгар

Кыһыл площадынан

Хаамыстыбыт ветераннар

Халыҥ биир халҕаһанан.

Кэрэ площадь барахсан

Кэчир чааһын иэнигэр

Хас мөлүөйүөн киһи тахсан

Хаамыта буолуой сэгэр?

Хайдах эрэ мин санаабар,

Хардыы аайы бу таастар

Кэпсииллэр, күн-дьыл да аастар,

Кэлэр үйэ кулгааҕар.

«Ааһаллара тыйыс хааннаах

Албаен ааттаах буойуннар,

Ыҥырыы, андаҕар тыллаах

Ыстаал, ньыгыл полкалар.

Арааппары ылаллара

Аҕам саастаах маршаллар,

Килбиэн тааһынан хаамаллара

Киэн тутта генераллар».

Хор, онно биһиги эмиэ

Холбостохпут үһү бу,

Остуоруйа кэлин кэпсиэ

Онно саха буойуну.

Ол иһин мин, сөҕө туттан,

Олус күүскэ долгуйдум

Сүрэхтээх быарбые хам туттан,

Сүгүрүйэн өр турдум.

БААҺЫРЫЫ

Бааһырыым, доҕорум,

Бадаҕа улахан,

Ыраахтан соһуйуоҥ,

Ынчыгым ыарахан.

Санаабар, эн миэхэ

Сайгыта ыллаатыҥ,

«Тимошам өлүмэ,

Тилин»,- диэн алҕаатыҥ.

Эйэҕэс тылгынан

Эмтээ дуу, туруохпун.

Сүрэхтээх быаргынан

Сүбэлээ, оһуохпун.

Санаабар, эн бааргын

Саманна миигинниин,

Күөх сиидэс былааккын

Көрбүттүү чэпчиибин.

Таптыыбын, доҕоруом,

Таайа да барыма,

Ол иһин олоруом

Олоххо сарсын да.

Өлөн да бараммын

Өйдөө мин тиллиэҕим,

Ача от буоламмын

алааспын симиэҕим.

Сүгүрүйүү

Ханна-ханна ыар бомба

Хас төгүл  лүҥсүйбүтэй?

Ханна мөлүйүөн буулдьа

Халты-сиирэ түспүтэй?

Хаста-хаста осколка

Хайа-тэлэ саайбытай?

Хаста-хаста уот буулдьа

Хааммар умсан ааспытай?

Халыҥ  хаххам,  суон  дурдам,

Харысхал буолбут  аҕам,

Сүгүрүйүүм,  эн  ааккар—

Сүдү  нуучча  саллаакка.

Сааны-сэби тутарбар

Салайан үөрэппитиҥ,

Сыыспакка  мин  ытарбар

Сыалбын ыйан  биэрбитин

Буойун  хорсун  суолугар

Буһарбытыҥ,  эн, миигин,

Хахай хапсар уотугар

Хатарбытыҥ,  эн,  миигин

Халыҥ  хаххам,  суон  дурдам,

Харысхал буолбут  аҕам,

Сүгүрүйүүм  эн ааккар—

Сүдү  нуучча  саллаакка.

Бинтиэпкэбэр

Хаһан  эрэ доҕордоспут

Хайҕаллаах  мин  бинтиэпкэм,

Умнуспут  быдан  дьыл  буолбут,

Уоттаах  сэрии  кэнниттэн.

Эн кэлбитиҥ улуу завод

Эн-сэр кутаа суоһуттан,

Онтон мин—хотугу норуот

Олоҥхотун ууһуттан…

Окуопаҕа, муустаах хаарга

«Олохпут» бииргэ этэ,

Бэл, дохсун уордаах буурҕаҕа

Бэриммэппит баар этэ.

Өлөрсүһэн баран өлөр,

Өстөөҕүн  да сүр өйдөөх,

Тыһыынчата ытыллан көр,—

Тыыҥҥын быһыан да сөптөөх.

Ол эрээри сидьиҥ- сиэмэх

Ордуо суоҕун билэрбит,

«Элбэрээхтиэх» эрэ кэрэх,

«Ээх-ээҕин» этитэрбит.

Онно буолтун — бу бинтиэпкэм—

Миэхэ сүрэхтээх быарым,

Охсуһууга, тыйыс кэмҥэ

Мин эрэллик тутарым.

Үрүҥ  күммүн кэтэһэммин,

Үгүстүк сото-сууйа,

Этэр этим сипсийэммин

Эйиэхэ ыйманыйа:

«Хоту халлаан тыҥ  кырыыта

Хобдох, курас дьүһүннээх,

Миигин күүтэр ээ, быһыыта,

Мин күн ийэм эрэйдээх.

Ийээ, көтөн-мөҥөн тиийиэм,

Икки көмүс мэтээллээх,

Ол дьолбут сотору кэлиэ,

(Оҕоҥ «биэстэ эстэрдээх».)

Ол кэннэ лаһыгыратан

Сомуокпун мин тардарым,

Түөкүттэри кыҥыы сытан

Түҥнэритэ ытарым.

Оччоҕо эн үтүөҥ, өҥөҥ

О, олус үгүс этэ,

Сэрии бүтэн, күммүт көрөн

Сир Ийэ «һуу!» диэбитэ.

 Аны  сүттүн  үйэлэргэ

 Алдьархайдаах  уот  сэрии,

 Кустук буолан бары  сиргэ

 Куустун  Эйэ  киһини!

Макаров Гавриил  Иванович — Дьуон Дьаҥылы (1914-1956)

Аҕа дойду сэриитин кыттыылааҕа, поэт, тылбаасчыт. ССРС суруйааччыларын сойууһун чилиэнэ (1945).

Лена тигинии устар

Күнүм киирдэ саһарҕа оонньуу,

Тулабар халлаан, өрүс кытара кыыста,

Эрдин, эрдин, борокуот аал, буруолуу,

Лена анныбар тигинии уста сытта.

Өрүспүөт, туспа дойдуларга

Өстөөҕү кытары өлөрсө бардыбыт,

Кытара кыыспыт эн тымныы долгуннаргар

Бигэттэрэ бу түүн биһиги устабыт.

Үйэҕэ өйү, күүһү холбуу —

Үлэлии, охсуһуу, кыайыы биһи дьолбут.

Эрдин, эрдин, борокуот аал, буруолуу

Лена көҥүллүк тигинии уста турдун!

Туох иһин оҕо сааспытыттан

Норуот, Ийэ дойду биһи ыччат

Туруох буолар этибит? Сэриигэ кыттан,

Дьолу бэйэнэн көмүскүүр чаас оҕуста!

Хотугу ыччат, тус соҕуруу

Хорсун сырыыга туруннахпыт буоллун,

Эрдин, эрдин, борокуот аал, буруолуу

Лена көҥүллүк тигинии уста турдун!

                                                        1943

Хаһан сэрии бүттэҕинэ

Уулуссаны ортотунан,

Ураа ыллыы турбутунан,

Массыынанан биһиэннэрэ

Манна сүүрдэн кэлиэхтэрэ,—

    Хаһан сэрии бүттэҕинэ,

    Өстөөх күллүүн көттөҕүнэ.

Хоттуус, былаат эһиллэҥнии,

Тайах өрүтэ күөрэҥнии,

Уруйдаһа, ураатаһа,

Уураһыахпыт ытамньыһа,—

     Хаһан сэрии бүттэҕинэ,

     Көрсөр күммүт үүннэҕинэ.

Улуу ыһыах тардыллыаҕа,

Оонньуу-күлүү салаллыаҕа,

Үүнүү үллүө, төрүөх тахсыа

Үөрэн-көтөн норуот ыллыа,—

     Хаһан сэрии бүттэҕинэ,

     Кыайыы күнэ көрдөҕүнэ.

Уһун эйэ олоҕуран,

Көҥүл киһи туругуран,

Кыһалҕаны, муҥу умнан,

Олоруохпут уруккунан —

      Хаһан сэрии бүттэҕинэ,

      Өстөөх күллүүн көттөҕүнэ.

                                           1943

Тууйас

Таҥалай тигиилээх туос тууйас,

Ленаны таҥнары устан сыый!

Таптаабыт дойдуттан туруу  ас

Эн искэр баранна, бырастыый!

Сүүрүккэ сүктэрэн лэглээрэ

Сүүһүнэн көстөрү чиэрэстиий,

Биир да чаас тохтоомно, элээрэ 

Мин билэр биэрэкпэр устан тиий!

Дойдугар устан тиий уонна эт

Эн иччиҥ фроҥҥа барбытын, 

Лэппээски, арыы да балык, эт

Эн искин киэптээбэт  буолбутун;

Аны күн тахсыыта хотуурдаах

Эн иччиҥ хочоҕо киирбэтин,

Атырдьах, кыраабыл тутуурдаах

Ол ахсын эйигин сүкпэтин.

Эн дьоҥҥор: «Мин отчут иччим,— диэ

Саа, ыстыык диэн «оттуур» сэптэнэр,

Ол саҥа «үлэҕэ» бу мин,— диэ —

Туос иһит тулуйбат үһүбүн.

Ол иһин бу Лена сүүрүгэр

Олорон мин кэллим»,— диэн көһүн!

Дөксө эт мин таптыыр хотуммар

Мин бигэ илдьиппин, туос тууйас:

«Эн эриҥ эһиилги сайыммар

Эргиллиэм» — диэтэ диэн.

Бырастыый, туос тууйас, бырастыый,

Мин бигэ илдьиппин умнумаар,

Дойдугар эн бастаан устан тиий,

Элбэх диэн кэһиитэ уурдараар!

Илин, илин тус илин

Толоон,  «айа  ньиргиһийэн

Тимир  халҕаһанан

Көһөн  иһэр  дивизиям

Долгун  курдук  анньан.

Ыстаалынан  хабырына

Колоннаны  кытта

Сатыы  сэрии  тас  суолунан

Хааман  хачырҕатта.

Ытык  дьыала,  иэс,  чиэс,иһин

Ыраах  суолу  тэлиҥ!

Илин,  илин,  тус  илин,

Илин  кимэн  иһиҥ!

Илиҥҥи  агрессоры

Имнии  сутэрэргэ

Бирикээс,  бойобуой  сорук

Биһиэхэҕэ  кэллэ.

Утарылас, баҕар,  дьоппуон,

Сэрии  тугун  билиэҥ,

Эйэ  иһин  илин  фронт

Көрдөрбүккүн  биэриэ!

Уһун  марштан  тута  чэйиҥ

Охсуһууга  киириҥ!

Илин,  илин,  тус  илин,

Илин  кимэн  иһиҥ!

Самолеттар, катюшалар,

Хайдах этигитий,

Самурайдар уйаларын

Тиэрэ эргичитиҥ!

Танкалар, самоходкалар,

Батарея уотун

Дьоппуоннар оройдоругар

Тохтоппокко кутуҥ!

Аттаах, сатыы сэриилэрим,

Аакка туттан биэриҥ,

Илин, илин тус илин,

Илин кимэн иһиҥ!

Ураа! Дьоппуон тоһун ылла,

Өһөс ааттаах өстөөх

Көр илиитин өрө уунна!

(Кэһэт, кыыл да өйдөөх.)

Чуумпу акыйааҥҥа тиийэ

Туругурдун  Эйэ!

Албан ааттаах Советскай

Аармыйаҕа

Аармыйаҕа айхал!

                   1943

Биһиги иһэбит

Сурук  хоту  «суох»,  «баар»  дэттэрбит,

Сураҕырбыт,  бочуокка  киирбит,

Биллибэтэх,  таастыы  тимирбит,

Берлиҥҥэ,  Будапешка  тиийбит,

Эһи  эрэлгитин  толорбут,

Элбэх  киэҥ  суоллары  тобулбут,

Ааттаахтар-суоллаахтар,  чыыннаахтар,

Арааһы  көрсүбүт  ама  да  саллааттар—

Кыайбыттар  дьэ  илэ  бэйэбит

Эһиэхэ  биһиги  иһэбит.

Улуу  кыайыыны  уһансыспыт,

Кытаанах  дьыллары  туораабыт,

Адьырҕа  өстөөҕү  эһиспит,

Алгыстыын  атаарбыт,  кэтэспит

Дьоннорбут,  истиҥ  доҕотторбут,

Дьэ  көрсөр  күннэрдээх  буоллубут.

Уһун  муҥ,  сыра-хаан  тиллиитэ,

Уоттаах  дьол,  эйэ  ситиллиитэ,

Уо,  тугун  үөрүүтэ  эбитэй!

Иккиһин  төрөөбүт  кэриэтэ

Сананан,  санааны  да  ситэн,

Доҕоттоор,  күннээн-күөрэгэйдээн,

Тутум  дуу,  миэтэрэ  дуу  үрдээн

Илинтэн,  арҕааттан  түмсэммит

Эһиэхэ  дьэ  кэлэн  иһэбит.

Биһиги  кэһиибит  уһугун

Бэйэҕит  даҕаны  сороҕун 

Билэн, билгэлээн олордоххут:

Иллээх,тот, дэлэгэй олоххут,

Ичигэс күннэрин көрдөххүт, 

Иккиһин үөрдэххит-көттөххүт.

Биһи биир улахан кэһиилээх,

Аан дойду үрдүнэн эһиилээх 

Кутаа уотунан хаампыт, киэбирбит 

Немец, дьоппуон сэбилэниилээх 

Хараҥа күүстэрин эһэммит, 

Эйэни илдьэ, суол тэлэммит

Эһиэхэ биһиги иһэбит.

Төрүкү да хара бэйэбит

Төлөҥҥө, салгыҥҥа сиэтэммит,

Төһө да дьүһүммүт хараардар,

Төрөөбүт дьоммутун хаан тардар

Саргылаах санаанан сырдааммыт,

Сахабыт сирин аат ааттааммыт,

Бу улуу Кыайыыга аҕалбыт

Партия махталын ыламмыт,

Ырыаҕа-хоһооҥно  киирэммит,

Ыччат дьонноргут иһэбит.

Былыргы дьоннуу кистиэн:

«Киһини өлөрбүт киһи»,— диэн

Биһигиттэн толлубаккытын,

Күлүктээхтик көрбөккүтүн

Биһиги чопчу билэбит,

Үөрэргитигэр эрэнэбит!

Олох, дьол, көҥүл былдьаһыгар,

Уһун охсуһуу былаһыгар

Кырдьык да элбэҕи кыдыйбыт,

Сидьиҥнэри ситиһэн кыайбыт,

Ситиһии, өс-саас, хаан тыыннаммыт,

Силлиэ-холорук сырыыламмыт,

Үгүһү быыһаабыт, өлөрбүт,

Өҥнөһөр-үөстэһэр өйдөммүт

Этиҥҥэ тэҥнэммит бэйэбит

Эргиллэн биһиги иһэбит.

Оо, бэйэ дьонугар, эһиэхэ,

Бары да советскай киһиэхэ

Махтанан, дириҥник махтанан,

Улахан итии тапталынан

Барыгытын тутуһан туран

Ууруоҕу, кууһуоҕу баҕаран,

Урукку, билиҥҥи бэйэҕит

Дьонноргут  биһиги иһэбит.

«Дьоннорбут кэлиэхтэрэ»,— диэҥҥит,

Дьукаахтан, аймахтан кистиэҥҥит,

Улахан хоппоҕут муннугар

Уурбут иччилээх бытыылкалар

Бүөлэрэ аһыллар, иһиллэр

Бүтүннээх күннэрэ  иһэллэр.

Дьэ ону биһиги билэбит,

Кыратык иһиэхпит дэһэбит,

Көрсүспүт  үөрүүгэ аан бастаан,

Күрэх-билэ дьону убаастаан,

Кыратык күүлэйдээн ылыыбыт,

Көҥүлбүт курдук дии саныыбыт.

Аҥаардас дьаарбаҥ-көр дьарыктаах,

Арыгы, ас, хаарты айдааннаах,

Дьоннору көрсөргө санаамаҥ. 

Эбэтэр хаһыынан, ураанан

Киһиэхэ эрэ тойомсуйар, 

Бэйэтэ наар түөһүн тоҥсуйар 

Дьоннорго  биһигини суоттаамаҥ 

Суох! Атын санааны санаммыт,

Сахабыт сирин аат ааттааммыт,

Төрөөбүт дойдубут туһугар

Өссө үтүөнү оҥороору 

Түптээх олоҕу олороору 

Ийэ сир иһигэр, таһыгар

Илинтэн, Арҕааттан иҥнэммит,

Элбэҕи көрөммүт, билэммит,

«Эргийбит киһи!»— диир бэйэбит

Эһиэхэ дьэ кэлэн иһэбит,

Иһэбит, биһиги иһэбит.

                                   1946

Саллаат доҕорбор

Сэрии  тыастара  сүттүлэр.

Сирдэр күөҕүнэн  күллүлэр

Эйэ,  кыайыы  үөрүүтүнэн.

Эмиэ  үлэ  күүрүүтүнэн

Биһиги  күммүт  күөрэйдэ,

Итии,  өҥ-илгэ  эргийдэ.

            Тохтубут  хааммыт  иэстэннэ,

            Дойдубут  модун  күүстэннэ.

Өстөөхтөрү  кырга,  кырыы,

Өлүү,  бааһырыы,  быстарыы

Эрэйин  көрдөр  да  эр  чиэскин,

Ийэ  сиргэр  ытык  иэскин

Толордуҥ,— саллаат,  саллааттыы,

Дьол  күнүн  көрдүҥ  ураатыы.

        Тохтубут  хааммыт  иэстэннэ,

        Дойдубут  модун  күүстэннэ.

Дьэ  туох  иннигэр  ыар  поход

Суолун  тэлэн  бүттүүн  норуот,

Дойду  иһин,  партия  иһин

Өрө  күүрэн  өрүү —«вперед»

Барар  этибит  бу  биһи?!

Кыргыспыппыт  кыайыы  иһин.

        Саллаат,  умнума  саллааккын.

        Ыһыктыма  үрдүк  ааккын!

Кыргыспыппыт кыайыы иһин, 

Хааммытын биэрпит бу иһин.

Олоххо, дьиэҕэ эргиллэр

Уруйдаах күммүт дьэ кэллэ,

Үлэлээ, саллаат доҕорбут,

Үчүгэй буоллун олохпут!

       Саллаат, умнума саллааккын,

       Ыһыктыма үрдүк ааккын!

 Саввин Степан Афанасьевич – Күн Дьирибинэ  (1903-1970)

Аҕа дойду Улуу сэриитин кыттыылааҕа, саха биллиилээх бэйиэтэ, үгэһит, тылбаасчыт,  ССРС суруйааччыларын Сойууһун чилиэнэ (1944).

Бэркэ таптыыр биэбэккэбэр, биэстэ эстэр  бинтиэпкэбэр…

Биэрэ  кыыска  иирээхтээн,

Миигин  умнуоҥ,  мэниктээмэ;

Хааннаах  сүрэххин  биэрээхтээн,

Хаалыаҥ…  быстыаҥ!— диэхтээмэ,

         Бэркэ  таптыыр  биэбэккээм,

         Биэстэ  эстэр  бинтиэпкээм!

Өһөх-бөлүөх  санаалаах

Өстөөхтөрбүт  өстүлэр,

Кыһыл  былаах  тутуурдаах

Кыра  дьонум  үөрдүлэр,

       Мичик  аллай,  биэбэккээм,

        Биэстэ  эстэр  бинтиэпкээм!

Тууйар  туман  тымныыбар

Тоҥон  тохтоон  хаалбатах,

Сааһын  салаҥ  самыырбар

Илийэн  эспэт  буолбатах,

       Эрэл  доҕор  бинтиэпкээм,

       Этэр  тылбын  истээхтээ.

Ымыы  чыычаах  ырыалаах

Ыстаал  буулдьаҥ  чыскыытаан,

Балбаах  саах,  муус  боруоннаах

Бандьыыт  хаанын  сойуолаан,

         Куобах  курдук  куттуургун

         Куруук  бэркэ  өйдүүбүн,

Өлөр,  ыксыыр  кэмнэрбэр

Үтүө  доҕор  буолбуккун,

Сэрии  кыргыс  күннэрбэр

       Сэргэх  атас  буолбуккун

       Сүрдээх  күүскэ  саныыбын!

                 *  *  *

Кырса  кырамай  хаары

Кыа  хаанынан  оһуордуур,

Кыра  иһин  барары

Кыраан  туран  сонордуур

       Сидьиҥ  аймах  иһийдэ,

       Сииктии  кууран  мэлийдэ.

Улуус-улуус  аайытын

Олус  кыра  үөрдээтэ,

Сэбиэт  былаас  кыайыытын

Ситэрэр  үлэ  үксээтэ,

        Билэн  кэбис,  биэбэккээм,

        Биэстэ  эстэр  бинтиэпкээм!

Буулдьа  тыаһа  иһийбит

Буолак,  толоон  сирдэрбэр,

Буорах  сыта  мэлийбит

Мотуок  нуоҕай  систэрбэр,

        Кэлэр  кэскил  бэлиэтэ,

        Кэллэктиибим  элбээтэ.

Тыастаах  тэргэн  оннугар

Тыраактарым  тырылыыр,

Кылыс  буулдьам  оннугар

Кырбый  аалым  сырылыыр,

        Көрүй,  истий,  биэбэккээм,

        Биэстэ  эстэр  бинтиэпкээм!

Аҕыйах  сылынан  барыбыт

Ааҕар-суруйар  буолуохпут,

Сахалар  өрө  хаамыахпыт,

Сайдыы  баһын  тутуохпут,

         Кулут  дьонум,  тууһуруҥ,

         Культураҕа  холбоһуҥ!

Халыҥ  үбү  хаппахтыыр

Хайалары  тиэриэхпит,

Үгүс  баайы  сабардыыр

Өрүспүтүн  кэмниэхпит.

          Кэтит  ийэ  дойдубут

          Кистэл  малын  хостуохпут!

Собуоттары  биһиги

Субуруччу  тутуохпут,

Баабырыканы,  саахтаны,

Барҕардан  олохтуохпут,

          Үрдүк  үөрэх  ыйыытынан

           Быччыҥ  күүһүн  күүрдүөхпүт!

             *  *  *

Кутаа  сэрии  турдаҕына,

Хотой  кыыллыы  чаҥыргыаҥ,

Илбис  уота  умайдаҕына,

Эн  эмиэ  чабыргыаҥ.

        Сэбиэт  иһин  сиэттиһиэхпит,

        Сэриигэ  эмиэ  киириэхпит!

Ыстаал  үөһэ  буулдьаҕын

Ыраастыаҕым,  сууйуоҕум,

Убаҕас  ыраас  арыынан

Уҥунуохтаан  ууруоҕум,

         Батарантаас  иһигэр

         Баачыканан  угуоҕум

Эрийии  ыстаал  искин

Испииринэн  итирдиэм,

Талыы  ыстаал  бэйэҕин

Таҥаһынан  эрийиэм.

         Ууруом-сыллыам,  биэбэккээм,

         Уоскуй,  болҕой,  бинтиэпкээм!

Биэрэ  кыыска  иирээхтээн,

Миигин  умнуоҥ,  мэниктээмэ,

Хааннаах  сүрэххин  биэрээхтээн,

Хаалыаҥ,  быстыаҥ,— диэхтээмэ,

        Бэркэ  таптыыр  биэбэккээм!

        Миигин  эрэн,  бинтиэпкээм!

                                                     1929

Күн Дьирибинэ . Талыллыбыт айымньылар / Сост. С.А.Попов. — Якутск : Кн. изд-во, 1975. — 176 с.

Соловьев Василий Сергеевич – Болот Боотур  (1915- 1993)

Аҕа дойду Улуу сэриитин кыттыылааҕа, поэт, прозаик, СӨ  норуодунай суруйааччыта, СӨ  П.А.Ойуунускай аатынан Государственнай бириэмийэтин лауреата. 1966 сылтан ССРС суруйааччыларын сойууһун чилиэнэ. Саха АССР  култууратын үтүөлээх үлэһитэ.

Саллааттар этибит

(Поэматтан  быһа  тардыы)

Атаакаҕа

Эҥин  ыар  элбэхтэн

Сорох  мүлчүргэттэр

Харахтан, сүрэхтэн

Хаһан  да сүппэттэр.

Мин  өрүү өйдүүбүн,

Түүл гынан түһүүбүн

Биир  суостаах  кимиини,

Биир  хааннаах  киирсиини.

Тарту куорат таһа..

Тула өстөөх.Тула –

Тула сэрии

Төгүрүктэнии куттала.

Дьыбардаах сарсыарда

Халлааны дьабарда,

Хас да орудие

«Күп»   гына  сөтөллө

Орулуу, улуйа

Снарядтар көтөллөр.

Онтон сүүс тэргэннэр.

Төлүтэ тэбэннэр,

Фронт соһуйбуттуу,

“һук”… һу-һуу” уһутуу,

Өрүтэ мэҥийдэ,

Уотунан өҕүйдэ.

Сүүс этиҥ сүллүүтэ,

Уот дуксуур ол этэ –

Өстөөх саҕалаата

Артподготовканы.

Күүтэҕин, ол аата,

Аны  атааканы.

“Мессершмиттэр” ыараан,

Буомбалыы иһэллэр,

“Юнкерстар” ыйылаан.

Үөһэттэн түһэллэр.

Өстөөх тэбиэһирэн

Өссө илбиһирэн,

Уотунан илгистэр.

Оо, көрүҥ  немецтэр

Ол киирэн иһэллэр…

Ыталлар, сүүрэллэр…

Буулдьа чыскыйбахтыыр –

Сүрэх ытырбахтыыр.

Төбөҥ оройугар

Шрапнель сатарыттар,

Окопаҥ таһыгар

Миинэ бытарыттар-

Сир түллэҥниир –

Сүрэх-быар эппэҥниир.

Ийэ сир, Ийэ буор!

Эйигин кууһабыт.

“Хахха буол, дугда буол!”-

Хаһытыыр дууһабыт.

Ээй, саллаат, эн саллаат

Саллыма, дьэ кытаат!

Хатан-уйан

Халыан  саҕа кэллэ…

Эр хааҥҥын ыл, дьиппиэр,

Фриц көрдөөбүтүн биэр!

Санаа көҥүлгүн,

Дьолгун  көмүскүүргүн,

Ийэ Сиргэр иэскин!

Баҕар, эн кэриэскин,

Бу суостаах чаастарга,

Доҕоргун этэн кээс…

«Уотта фашистарга!»-

Дуорайда бирикээс.

Ээй-дьэ, та-та-та,

Таһаарбахтаа, пулемет!

Ээй-дьэ, тап-тип-тап

Таптайбахтаа, миномет!

Күүһүрдэ атаака,

Көһүннэ биир таанка:

Дьэбиннээх килэгир

Дьилэй тимир ! ”тигр”

Тоҥ чугуун күөнүнэн

Тоҕо солоон иһэр,

Көрдө көрдөрбүтүнэн

Күлтэйэн бу кэлэр.

Оксиэ-нии, пушкалар

Олус да сыыстылар…

Көрүүй, биир эрэ бэрдэ

Гранатаны кыыратта!

Көр бэркэ түһэрдэ,

Хор, тапта- уматта!

Таанка күлүгүттэн,

Үрдүттэн, иһиттэн

Ыксаабыт фашистар,

Дьэ, ыстан да ыстан.

Туттумахтыыр саллаат,

Тырылыыр автомат

“Хайль Гитлер! Нах остен!”

Ханньастыбыт уостан

Тиһэх хаһыы тахсар,

Фриц умса хонньуостар

Ол биир түөкүн куотта, —

Уотта, өссө уотта!

Кыһыйдым, мин ыттым,

Кыыл  курдук  хаптаттым…

Уой, эмиэ таанкалар!..

Оо, уонтан тахсалар, —

Барыта «пантералар»,

Ытыалыыллар «дар-дар»-

Сирбит дьигиһийэр,

Халлаан дьэбидийэр.

Өссө үс «фердинанд»…

Пушкалар, кытаатыҥ!

Оо-дьэ, кыҥаан-кыҥаан,

Уолуйбакка ытыҥ!

Сүрэхпитин үөрдэ,

Сүргэбитин күүрдэ,

Күөх уот түүтэхтэри

Өрө тибиирбэхтии,

Лигийдэ «Катюша»,

«Лип» гынна «Ванюша».

Сэрии таҥарата –

Артиллерията.

Кини саҥарыыта

Уостар өстөөх уота.

Нууччалыы кимиэллээх,

«Ийэ тыл» эбиилээх

«Ураа» сатарыыта,

Буут биэрэн, Ганс куотар.

Дьэ, турда пехота

Контратаакалаата –

Турда взвод, рота,

Батальон… Ол аата,

Аны тохтоппоккун.

Фашист, дьэ ыл тоскун!.

Ахсаабыт адьырҕа

Аан дархан арҕаҕын

Буомбанан, буусканан

Дарбыйан барбыккыт

Уотунан дапсынан

Ордеры ааспыппыт.

Бүтэһик «ураабыт»

Берлиҥҥэ дуорайан,

Нацизм ууһаабыт

Рейхстагын бурайан,

Эльбаҕа тиийбиппит,

Эргийэн кэлбиппит.

Оо, кырдьык даҕаны,

Ол кэллэх саҕана,

Өлөртөн өлбөтөх

 Геройдар дэммиппит,

Төрөөбүт ыыр-өтөх

Күндүтүн билбиппит.

Баҕа да сүрдээҕэ

Эйэлээх үлэҕэ.

Дьон-норуот махтала,

Уруйа, айхала –

Улуу наҕараада,

Ону өйдүүр наада.

Түөс килэйбититтэн

Төбө эргийбэтин,

Дойду көмүскэлэ,

Ийэ сир кэскилэ –

Саллаат ытык иэһэ,

Саллаат үрдүк чиэһэ.

-Эн тыыннаах ордоҥҥун,

Эргийдиҥ дойдугар.

Эн бүгүн буойуҥҥун

Эйэ, дьол фронугар –

Суобаспыт эппитэ,

Сүрэхпит тэппитэ.

Аныгы   уол  оҕо,

Эйэ  да   кэмигэр,

Анала,  олоҕо

Охсуһуу  үөһүгэр.

Аһаҕас  бааспытын

Оһоро-оһоро,

Иэспитин- чааспытын

Чиэстээхтик  толоро,

Күл   буолбут  сирдэргэ

Күөх сады чэлгитэ,

Кураанах истиэптэргэ

Куораты дьэргэтэ,

Ылсыһан барбыппыт,

Ыардары  кыайбыппыт…

Дууһаттан-сүргэттэн,

Бааһырбыт сүрэхтэн

Баҕабыт  биир  эрэ –

Эйэ уонна Эйэ!

Кыайыы : саха фронтовик суруйааччыларын хоһоонноро, кэпсээннэрэ / [хомуйан оҥордо И. И. Артамонов ; В. С. Артемьев уруһуйа ; киирии тыл авт. Софрон Данилов]. — Якутскай : Саха сиринээҕи кинигэ изд-вота, 1985. — 126, [2] с.

Башарин  Виктор Ильич  (1921-1984)

Аҕа дойду Улуу сэриитин кыттыылааҕа, поэт, учуутал.

*** Саллаат тыыннаах ***

Эмиэ буомба  саалла түстэ…

Эппэҥнии  мөхсөр  Ийэ сир,

Хара холорук сөрүөстэн

Холлоҕос  уоту дэйбиирдиир.

Өлүк көрдүүр  хара суордуу

Өлөр өлүүбүт барыҥныыр,

Саллаат олоҕун сонордуу

Сытыы кынчаалын кылбаҥныыр.

Сибиэн буолан миигин кытта

Сидьиҥин тэҥҥэ хаамсар,

Тыыннаах дууһаттан арахпат

Тымныы илиитэ даҕайсар.

Тимир тиискин  ырдьаҥнатан

Тилэх баттас, туох буолуой?!

Буулдьа, оскуола суоһунан

Бултуу сатаа, ороспуой!

Өлүөм суоҕа, өлөр өлүү!

Өлөрү кыайар саҥнаахпыт,

Олоҕу, бу сири, күнү

Таптыыр буолан тыыннаахпыт.

Кыайыы күдээрэн кэлиитэ

Кыһыл былаахпыт күөрэйэр,

Оччоҕо өлүү сибиэнэ

Ол күн  чугуйан, киэр тэйэр!

Өстөөҕү  үлтү сынньаммыт

Өлөр өлүүнү кыайаммыт,

Саллаат эмиэ тыыннаах, тыыннаах…

Самнан биэрбэт саргылаах.

*** Ыраах да буолларгын ***

Ыраах да буолларгын  аттыбар

Ылбаҕай  мичээриҥ  мэлдьи  баар.

Өлүүттэн харыстаан өрүүтүн

Өгүрүк-төгүрүк  көрбүккүн

Эн санааҥ, эн үөрүүҥ  тэтимэ

Эн эдэр  сүрэҕиҥ  эрчимэ

Миигинниин  хаһан да сылдьыһар

Миигинниин өстөөҕү суһарсар!

Аҕынным: Чурапчы чараҥын

Алаарар-кылбаарар  халлаанын,

Киэһээҥи сөрүүҥҥэ тахсаммыт

Көҥүллүк  күүлэйдиир  буоларбыт

Үөрүүттэн  доргуччу  ыллааммыт –

Үчүгэй да күннэр ааспыккыт.

Билигин  да буулдьа иһиирэр,

Мин тыыммын  быһаары ирдэһэр,

Эн дьиҥнээх, эн нарын тапталыҥ,

Эн дьолу кэтэһэр  аналыҥ

Саллаакка күн буолан сыдьаайдын,

Сарсыҥҥы эрэлбин сырдаттын.

Дьол туһар  баҕарар ырабыт,

Доҕоччуок, баар буоллун тапталбыт!

*** Уоллаах ийэ көрүстүлэр ***

Уоллаах  ийэ көрүстүлэр

Уһун арахсыы кэнниттэн,

Иэйэн, ытаспыт эбиттэр

Иккиэн саха үгэһинэн.

 Истиҥ, итии тылларынан

Ирэ-хоро кэпсэттилэр,

Үгүс да эрэйи туораан,

Үрдүк дьолго тигистилэр.

Уолун  маҥан  бэскититттэн

Уолуйан  ийэ мунчаарда,

Кырдьан бөкөйбүт ийэтин

Курутуйа  көрдө  уола.

Суостаах күннэр содуллара

Сүппэт бэлиэни хаалларбыт,

Сэрии  хахсаат холоруга

Иэмэх талахтыы эрийбит.

Алаһа дьиэҕэ олорон

Аал уоту толору оттон,

Олгуйга саламаат тэптэ –

Оо, дьэ дьоро киэһэ үүннэ.

*** Эргиллии ***

Саалаахтан самныбакка

Сахам сиригэр үктэнним,

Уот  үөһэр  охтубакка,

Уол оҕо тыыннаах эргийдим.

Төрөөбүт  төрүт  буорум,

Төннөр төлкөлөөх эбиппин,

Аймах-билэ бар дьонум,

Алгыскыт  арчылыыр эбит.

Үчүгэйиэн үүт тунаар

Үрүлгэн  чуумпу нууһараҥ!

Дууһам миэнэ долгуйар

Дьолум толору дии санаан!

Эмиэ талах  ат  миинэн

Эккириэхпин баҕардахпыан,

Кырдал устун  элээрэн

Кылыйа түһэн ылларбыан

Ааһан биэрбэт ахтылҕан –

Алаһа дьиэбэр  кэллэҕим,

Сөрүүн сүөгэй  ыймахтаан

Сөрүүкээтэ сүрэхэйим!

Буорах  сыта суох  салгын

Бу кымыс буолан дьэгдьиттин,

Миинэ, буомба кутталын

Мин аны билбэтим кэрэтин

Доҕоттоор, истиҥ эрэ:

Дуолан  кыргыстан  ордоммун

Көмүскэспит көҥүлбэр

Күндү олохпор олоруум!

*** Эдэр  сааспыт  ааспыта ***

Силлиэ тэһиик атын миинэн

Силлиэрбит кэммит баара,

Ыстыык үрдүгэр үктэнэн

Эдэр сааспыт ааспыта.

Ууга түһэн, уокка киирэн

Уһаарыллар  этибит,

Аччыктаан, тоҥон, тиритэн

Араас буому тэлбиппит.

Бинтиэпкэ уоһа чөҥөрүйэ

Сүрэхпитин кыҥыыра,

Муомахтаары  палач  дьиккэр

Ыйыыр быатын баайара.

Сүүһүнэн   тоннаах  ыстаалы

Сүкпүтүнэн турарбыт,

Уотунан салыыр кутааны

Ортотунан тыырарбыт.

Куттаабат  өлөр  өлүү —

Киниттэн кэлэйэрбит,

Өлбөт  тыыннаах курдук  өрүү

Өрөгөйдүү күүрэрбит.

Өлө-өлө  эмиэ тиллэн

Өлүүнү самнарбыппыт,

Кыргыска буһан, кииллийэн

Кыайыыны аҕалбыппыт.

Силлиэ тэһиик атын миинэн

Сиэллэрбит кэммит баара…

Ыстыык үрдүгэр үктэнэн

Эдэр сааспыт ааспыта.

*** Мин саллаат этим ***

Истиҥ, мин саллаат этим

Ийэ сирбэр  иэспин биэртим!

Өлүүлүүн  утары көрсөн,

Өлүүнү иинигэр көмөн

Мин бүгүн тыыннаах сылдьабын,

Мин бүгүн бар-дьоннуун хаамсабын!

Олох итиитин-буһуутун

Олох  дүрбүөннээх долгунун

Эппинэн-хааммынан  билбитим,

Эдэр түөспүнэн тыырбытым.

Биир таммах көлөһүн тахсыыта,

Биир  таммах  сылаас хаан тохтуута,

Сырдык  тыын  төһөлөөх  кэрэтэ,

Сир үрдүн олоҕун  дьиктитэ

Мин бигэ эрэлбин күүрдэрэ,

Мин түөспэр эдэр саас тэбэрэ!

Күн дьонун амарах таптала,

Күн сирин албаннаах айхала

Кыргыска  күүспэр  күүс   эбэрэ.

Көҥүлү көмүскүүр дьулуурбун,

Кэхтибэт  өрөгөй тускулбун

Кылбаарар үрдүккэ  күндээртим,

Кыайыыбыт  былааҕын  анньыстым!

*** Көҥүлү  көмүскээ ***

Билэҕиэт, утаппыт киһиэхэ

Тымныы уу тэтимниир күүстээҕин?

Истэҕиэт, ахтыбыт сүрэххэ

Болдьох чаас кынаттыыр имэҥин?!

Уус тылбыт оноҕос кэриэтэ

Кыырайа көтөрүн көрөҕүөт?

Ырыабыт эҥсиллэр кэрэтэ

Сүүрүктүү  дьалхаанын сөҕөҕүөт?!

Ырыабыт, тапталбыт, олохпут

Барыта уруулуу курдуктар,

Ол иһин кылбаарар дьоллоохпут

Айанныыр аартыкпыт суолугар.

Кутурҕан  хааһахха хааллыбат –

Сүҥ  таастыы сүктэрэр буолбат дуо?

Үөрүү да күлүүскэ хатаммат –

Сандал күн сыдьаайа буолбат дуо?

Суох, кэбис! Хараҥа күлүктэр

Дууһаны долгутар буолумаҥ,

Аҥардас сардаҥа сырдыктар

Бу сиргэ күлүмнүү арчылааҥ!

“Эн дьолуҥ, эн бэйэҥ илиигэр” –

Инньэ диэн бэргэнник этэллэр,

Көҥүллээх бу дойдум  ыччатын

Кутурҕан санньыара кууспатын.

Көҥүлгэ эн көччүй, үҥкүүлээ,

Көҥүлгэ үлэлээн тигинээ

Көҥүлү бухатыыр кэриэтэ

Күн сирин үрдүнэн көмүскээ!

  ***Танка кутаата***

 Күтүр хайа көспүтүнүү,

 Күөнүнэн күнү күлүктүү,

 Буулаҕа кириэппэс айгыста

 Бииргэм  инники дьулуста.

Буусканан ытыалаан күлүмнүүр,

Бокуой суох сэнэрээт уһуурда,

Бөтө-бөтө бүлумүөттүүр,

Буулдьа самыырын утаарда.

Түбэспити барытын түҥнэртээн,

Тимир килиэ танка сыыллар,

Эпсэри тэпсээри тигинээн,

Этиҥнии тыыллар-хабыллар.

Тэһииккиир соноҕос кэриэтэ

Титирии мөхсөр окуопа,

Тимир тиҥилэҕэ илгистэ,

Тиэстэ оҥорон aaһыаҕа.

Уоттаах бытыылбын тутаммын,

Утары оргууй үөмпүтүм,

Өлөн да, тиллэн да тураммын,

Үлтүрүтэр өйдөммүтүм.

Холбуу бааммыт гранаттарбын

Курбар иилинэн сытабыи,

Тиһэҕэр бэйэбйн кытта

Дэлби тэбиэм, фашист ыта!

Холоруктаах хоту сир уола,

Холкутук, бэргэнник тутун!

Эһэлиин киирсэргин дьэ санаа,

Этириэс  сыаллаа  мотуорун!

Булгунньах буолан үллэҥэлии,

Барыйан таҕыста танка,

Кынатын сараппыт  элиэлии,

Көстө түстэ свастика.

Быыппастан, бытыылбын бырахтым.

Бай, өһөх төлөн таҕыста,

Бу тиһэх түгэммэр сыыспатым —

Балысхан кутаа кытыастар.

Саха уола ыстаал танканан

Сандаарар кутаа отунна,

Кыргыһыы кырдала кыынньар

Кыһыл уотунан кытыастар.

***Соһумар сурах***

«Суостаах кыргыһыыга

Сураҕа суох сүттэ…»

Сурук ис хоһооно

Соһуччу этиҥ курдук,

Умайан күлүмнүү сытар

Уоттаах хардаҕас курдук,

Уолукка кутаалыыра

Уйулҕаны көтүтэрэ.

Ол лоскуй кумааҕыны

Оргууй имэрийэ,

Кэтэспит эдэр дьахтар

Кэннинэн чинэрийэн,

Силлиэ сөрөөбүт хатыҥа

Сиҥнэстэн суулларыныы,

Сирэйин саба туттан,

Оронугар умса түһэн,

Оргууй ытыыра…

Сырдык харах уута,

Сыралҕан төлөн кэриэтэ,

Сылаас иэдэһи

Салаамахтаан ылара…

Иэримэ дьиэ иһэ,

Иччитэхсийбиттии иҥиэттэн,

 Иһийэн хаалара.

Арай биһиккэ сытар

Аччыгыйкаан киһи,

Аҕатын дьылҕатын

Адьаһын да билбэккэ,

 Ac көрдөөн, айманан,

 Айдаара ытыыра…

Оччоҕо эрэ

Ол соҕотох,

Ол эдэригэр

Огдообо буолбут ийэ

Оронуттан туран,

Оҕотун эмиийдиирэ…

Оччоҕо

Олох тымыра

Оҕолоох ийэҕэ эмиэ

Оргуйбахтыы тэбэрэ.

* * *

Үгүс да хааммыт тохтон,

Үтүмэн да өлүүнү көрсөн,

Үрүлүччү тыгар Кыайыы күнүн

Үрдүк өрөгөйүн билбиппит!

Эн ону,

Эдэр киһи,

Эргитэ санаан,

Эккэр-хааҥҥар иҥэрэн,

Кэриэстиириҥ туһугар

Кэскиллээх тылы этэбин!

Сэриилэһэр  армия

Сураҕа суох сүтүөхпүт суоҕа,

Бэл, сэрии уотугар да сылдьан өлөртөн

 Биитэр ыар бааһырыы муҥун да көрөртөн

 Ордук мин харааста саныырым, толлорум, —

 Ол таастыы тимирэн, сураҕа суох сүтүү,

Умнубат тапталым, көһүтэр доҕорум

Утуйар да уутун уйгуурдан көтүтүү.

Сураҕа суох сүттэ диэн баҕар ким эмэ

Суруйуо, үһүйээн да хоту кэпсиэҕэ,

Истимэ ол ону, күн Эйэ, Дьол кэмэ

Эргийэн туох буолта барыта биллиэҕэ, —

Элиэнэ эбэбэр этэҥҥэ эргиллиэм,

Эбэтэр тойугум номоҕор да тиллиэм.

1943 с.

            Уот ардах аннынан : хоһооннор / В.И.Башарин. — Дьокуускай : Бичик, 2000. — 47 с.

Николай Дмитриевич Туобулаахап

Ийэ ырыата

Тоҕо эрэ соһуччу

Тойон сүрэҕим мөҕүстэ,

Ахта биэрдим оҕобун

Аһыах санаам кэлбэтэ…

Куурбут куҥнаах ньилбэкпэр

Көтөҕүллэн үөскээбит,

Кыра сааһар эмийдээн

Иппит уолбун күүтэбин.

Көмүс чыычаах тыыннааҕын

Кимим кэлэн кэпсиэҕэй?

Күүтэр сүрэх ыарыытын

Ханные сурук эмтиэҕэй?

Кыырыктыйбыт чанчыгым

Кырдьыбыппын биллэрэр,

Күүтэр, ахтар эрэйим

Күрэҥ сааспын элбэтэр…

Өрүү күүтэр сүрэҕи

Өйдүү сырыт, сэгэриэм,

ИИппит үтүө ийэҕин

Мэлдьи аҕын, биэбэйиэм!

Ийэ ырыата //Хотугу сулус. -1956. -4.- С.116